انواع گندم و کشت آن در ایران

گندم گیاهی استراتژیک است و به همین دلیل در وسعت زیاد در کشور کشت می‌شود. اما متاسفانه عملکرد فعلی مزارع گندم بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است. این موضوع حاکی از آن است که در کشت گندم از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود به درستی استفاده نمی شود. توجه به کشت این محصول و بهره برداری حداکثری از آن، نقش حیاتی در توسعه پایدار و رونق اقتصادی دارد. در این مقاله به اختصار به بررسی و معرفی انواع گندم و کشت آن و همچنین مزایای هر یک خواهیم پرداخت.

فهرست مطالب مقاله

گندم
ارقام گندم در ایران
گرم و مرطوب سواحل خزر
معتدل فلات مرکزی
گرم و خشک جنوب
سرد و کوهستانی
کشت گندم
نواری
کرتی
فارویی
کشت روی پشته های بلند
مزایای کشت روی پشته های بلند
زمان مناسب کشت گندم
میزان بذر مورد نیاز برای کشت گندم
برداشت گندم

گندم

گندم، از مهم ترین غلات و قوت غالب مردم جهان است. این گیاه از خانواده Poaceae و از جنس Tiriticum است. گندم میان دو پوشش بیرونی (لما) و درونی (پالئا) محصور شده است. در حال حاضر گندم بیشترین مساحت زیر کشت در بین محصولات کشاورزی را در جهان به خود اختصاص داده است. طبق آمار فائو برای سال 2019، تولید جهانی گندم حدود 900 میلیون تن بوده است.

تقاضای جهانی گندم به دلیل وجود پروتئینی به نام گلوتن، که موجب چسبندگی خمیرمی شود، در حال افزایش است. علاوه بر این گندم منبع غنی از کربوهیدرات است. ترکیبات غذایی گندم بدین شرح است:

پروتئین – 7 تا 18 درصد
نشاسته – 60 تا 70 درصد
سلولز (فیبر خام) – 2 تا 5/2 درصد
چربی – 5/1 تا 2 درصد
مابقی رطوبت و مواد کانی

گستره رنگ گندم از بژ یا نخودی ( گندم سفید) تا قرمز قهوه ای (گندم سرخ) است.

ارقام گندم در ایران

به دلیل تنوع اقلیمی در ایران، زراعت غلات و به ویژه گندم، بر اساس 4 اقلیم زراعی آبی انجام میشود. این 4 اقلیم عبارت اند از:

گرم و مرطوب سواحل خزر
معتدل فلات مرکزی
گرم و خشک جنوب
سرد کوهستانی

با توجه به تنوع اقلیمی، ارقام مختلفی از گندم در این مناطق کشت می شود که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت. گفتنی است مناطق زراعی کشور به لحاظ کشت دیم گندم نیز بدین شرح است:

سرد
بارندگی متوسط و متوسط به بالا
بارش کم
معتدل
بارندگی متوسط و به بالا
بارش اندک
گرم
بارندگی متوسط تا زیاد
بارش کم

ارقام مناسب کشت دیم به طور کامل در جدول زیر شرح داده شده است:

ارقام کشت دیم گندم
گرم و مرطوب سواحل خزر

این اقلیم شامل استان های مازندران، گیلان، گلستان و قسمت هایی از استان اردبیل می شود. حاصلخیز بودن خاک و همچنین میزان متوسط بارندگی بین 350 تا 1000 میلی متر در سال، این اقلیم برای کشت برخی از ارقام گندم مناسب است. این ارقام گندم با تیپ رشد بهاره عبارت اند از:

تجن
شیرودی
زاگرس
چمران
رسول
دریا
مغان 3
آرتا
کوهدشت
آریا (دوروم)

خصوصیات این ارقام در جدول زیر آمده است:

خصوصیات گندم ناحیه خزر
معتدل فلات مرکزی

اقلیم معتدل استان های تهران، اصفهان، یزد و قسمت هایی از استان های فارس، لرستان، کرمانشاه، کرمان و سیستان و بلوچستان را در بر می گیرد. شرایط آب و هوایی این مناطق به دلیل نزدکی به کویر بسیار متغییر است. متوسط بارندگی سالنه در مناطق کویر صفر و در ارتفاعات بین 200 تا 300 میلی متر است. ارقام گندم متداول با تیپ رشد بهاره در این اقلیم به شرح زیر است:

مرودشت
پیشتاز
شیراز
مهدوی
کویر
نیک نژاد
قدس
روشن
بک کراس روشن
سپاهان
بم
اکبری
سیستان

خصوصیات این ارقام در جدول زیر قابل بررسی است.

خصوصیات گندم ناحیه معتدل
گرم و خشک جنوب

استان های خوزستان، هرمزگان و قسمت های جنوبی استان فارس، لرستان، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد و بخش های از استان خراسان جنوبی در این اقیلم قرار دارند. این اقلیم دارای آب و هوای گرمسیری با زمستان های ملایم، بهار کوتاه و گرم و تابستان های گرم و طولانی است. میزان بارندگی سالانه در این مناطق بین 40 تا 200 میلی متر است. ارقام گندم با تیپ رشد بهاره ی مناسب اقلیم گرم و خشک جنوب بدین شرح هستند:

چمران
داراب 2
استار
دز
S-75-11
هیرمند
کویر
هامون
فلات
یاواروس
کرخه

خصوصیات این ارقام در جدول زیر آمده است:

خصوصیات گندم جنوب
سرد و کوهستانی

اقلیم سرد استان های آذربایجان غربی و شرقی، کردستان، همدان، چهار محال و بختیاری و بخش هایی از استان های خراسان شمالی، اصفهان و کهگیلویه و بویر احمد را در بر میگیرد. در این نواحی تفاوت های فاحشی به لحاظ آب و هوا و خاک وجود داد. متوسط بارندگی سالانه بسته به ارتفاع منطقه بین 200 تا 1800 میلی متر است. ارقام قابل کشت در این مناطق بر اساس تیپ رشد زمستانه عبارت اند از:

الوند – اختیاری
زرین
توس
شهریار
MV-17
سایونز
گاسکوژن
گاسپارد
بزوستایا
بک کراس
نوید

خصوصیات این ارقام در جدول زیر آمده است.

خصوصیات گندم ناحیه سرد
کشت گندم

اولین قدم در کاشت گندم آماده سازی زمین است. ریشه های گندم به صورت سطحی رشد می کنند. به همین دلیل شخم سطحی ( تا عمق 25 سانتی متر) برای آماده سازی زمین کافی است. در صورت وجود کلوخ، می توان از دیسک سطحی استفاده و سپس با استفاده از لولر خاک را تسطیح نمود. این اقدام علاوه بر کشت یکنواخت، در آبیاری مناسب زمین نیز موثر است.

توصیه می شود تا جای ممکن از ماشین آلات چندکاره استفاده نمود. برای مثال ماشین آلاتی که کوددهی، دیسک و کاشت بذر را به طور همزمان انجام می دهد، بسیار مناسب هستند. استفاده از ماشین آلات چندمنظوره موجب می شد که زمین بیش از حد فشرده نشده و کشت نیز سریع تر و یکنواخت تر انجام شود.

یکی از علل پایین بود عملکرد گندم، مدیریت ضعیف و عدم استفاده از ماشین آلات مناسب و چندمنظوره است.

در ادامه به انواع روش های کشت گندم می پردازیم.
نواری

در زمین هایی با شیب مناسب و امکان تسطیح زمین، از کشت نواری استفاده می شود. در کشت نواری به ایجاد جویچه نیاز نیست. استفاده از دستگاه کمباین که بتوان به طور همزمان دیسک، تسطیح و کاشت بذر را انجام داد، پیشنهاد می شود. علاوه بر این در این روش امکان کشت و آبیاری زمین در قطعات بزرگ وجود دارد.
کرتی

روش کرتی، از روش های سنتی است که بسیار نامناسب است. از این روش در زمین های کوچک با شیب نامناسب و در مناطقی با کمبود آب به کار می رود. معمولا در این سیستم پس از گاوآهن و دیسک اقدام به بذرپاشی می شود. سپس با استفاده از دیسک بذرها به زیر خاک برده شده و با مرزبند، مرزهایی در زمین ایجاد می شود. این روش مانع از ورود ماشین‌آلات داشت و برداشت در مراحل بعد به زمین شده و کاهش شدید عملکرد نهایی زمین را در پی خواهد داشت.
فارویی

در این روش پس از انجام شخم و دیسک و تسطیح زمین، بذرپاشی با دستگاه سانتریفوژ(کودپاش) انجام می‌شود. سپس با کمک دستگاه فاروئر، جوی و پشته‌هایی با عرض (حدود ۱۰ تا ۲۵ سانتیمتر) و عمق ( حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر) ایجاد می شود. در روش فارویی، بذرها به‌صورت یکنواخت پخش نمی شود. برخی از بذرها به دلیل قرارگیری در کف جویچه ها، نمی‌توانند به‌خوبی رشد کنند. به همین دلیل تراکم مناسبی به دست نخواهد آمد و مقدار زیادی از بذرها از بین می‌روند.
کشت روی پشته های بلند

این روش یکی از جدیدترین روش های کشت گندم در در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار میگیرد. در روش کشت روی پشته های بلند ۲ تا ۳ ردیف بذر روی پشته بلند و با عرض زیاد ( حدود ۴۵ تا ۷۰ سانتیمتر) کشت می شوند. به طور معمول در این روش عرض جویچه ها حدود 25 تا 30 سانتیمتر و ارتفاع پشته‌ها حدود ۱۲ تا ۲۰ سانتیمتر است. به هنگام آبیاری، آب در جویچه ها جریان یافته و رطوبت به‌صورت نشتی در اختیار بذر قرار می‌گیرد. مزیت اصلی این روش، غرقاب نشدن بوته‌ها است.
کشت گندم روی پشته بلند
کشت مدرن گندم؛ کشت روی پشته های بلند

در کشت روی پشته، پس از شخم عمیق، دیسک و تسطیح زمین، استفاده از دستگاه خط‌ زن جوی و پشته‌ها ایجاد می شوند. سپس آبیاری سنگین انجام شده تا علف‌های هرز را تحریک به جوانه‌زنی کنند. سپس دستگاه کاشت را وارد زمین می‌کنند. در این دستگاه بیلچه‌های کولتیواتور قبل از لوله‌های خروج بذر قرار گرفته‌اند. از این طریق ابتدا علف‌های هرز را از بین برده و بذرها بر روی پشته به‌صورت ردیفی کاشته می شوند.

به دلیل عمق زیاد کاشت و رطوبت زیاد در عمق خاک، در کشت روی پشته های بلند ، آبیاری تا حدود ۴۰ روز انجام نمی‌شود.

مزایای کشت روی پشته های بلند

این روش نوین کشت گندم، مزایای بسیاری به همراه دارد. برخی از این مزایا به شرح زیر هستند:

عملکرد بهتر زمین
تولید بیشتر گندم
کاهش فرسایش زمین به دلیل هدایت آب توسط فاروها
سبز شدن یکنواخت بذرها
کاهش ورس به دلیل عدم قرارگیری در شرایط غرقابی
افزایش راندمان مصرف کود به دلیل کوددهی به صورت نواری
کاهش سله و خفگی بذرها

زمان مناسب کشت گندم

کشت گندم بر اساس اقلیم دیم و آبی متفاوت است . کشاورزان می توانند بر اساس اقلیم منطقه ای و رقم گندم و با کمک مروج کشاورزی بهترین زمان کشت را انتخاب کنند. باید به این نکته دقت داشت که زمان کاشت گندم در عملکرد نهایی محصول و سودآوری اقتصادی بسیار مهم است.

همانطور که می دانید صفر فیزیولوژیک گندم ۴ درجه است. از اینرو با کاهش دمای خاک به کمتر از ۴ درجه رشد گندم متوقف خواهد شد. بهتر است کشت گندم بر اساس آمارها و پیش‌بینی‌های هواشناسی انجام شود. در این صورت گندم فرصت کافی برای رسیدن به مرحله پنجه دهی را خواهد داشت.

بیشتر بخوانید: کشت گندم با آب شور

میزان بذر مورد نیاز برای کشت گندم

به دلیل بحران جدب آب در کشور، کاشت گندم در بسیاری از مناطق به روش دیم انجام می شود. عملکرد نهایی گندم در این روش به میزان نزولات جوی بستگی دارد. کشاورزان این مناطق میزان بذرها را به طور تجربی انتخاب می کنند. به طور معمول میزان بذر استفاده شده در روش دیم، کمتر از روش آبی است؛ چرا که بذرها باید بتوانند از میزان رطوبت موجود در خاک برای رشد استفاده کنند.

به طور کلی میزان بذر مورد نیاز در کشت دیم حدود 60 کیلوگرم در هکتار و در روش آبی حدود 200 کیلوگرم در هکتار است. استفاده از دستگاه های مکانیز برای کشت، میزان هدر رفت بذرها را کاهش خواهد داد. از عوامل جانبی که کشاورزان را مجبور به استفاده از مقدار بیشتر بذر می‌کند، می‌توان به این موارد اشاره نمود:

اندازه درشت بذر برخی ارقام
پنجه‌زنی کم بعضی از واریته ها
کشت دیرهنگام
خاک سنگین
استفاده از بذرکار سانتریفیوژ
بذرپاشی با دست
درصد جوانه زنی پایین بذر

برداشت گندم

بهترین زمان برداشت گندم، هنگامی است که محصول تقریباً سفت شده و رطوبت آن‌ها به حدود ۱۲ تا ۱۴ درصد رسیده باشد. هنگام برداشت، کیفیت کمباین (سالم و جدید بودن آن) تأثیر زیادی بر عملکرد دارد. استفاده از تجهیزان نامناسب ممکن است موجب هدر رفت درصد زیادی از محصول شود. شایان ذکر است ریزش کمتر از ۵ درصد محصول روی زمین قابل قبول است. با توجه به اهمیت برداشت بایستی هماهنگی های لازم برای برداشت به موقع گندم انجام شود.

برداشت گندم

برداشت زود هنگام و یا دیرهنگام گندم، بر وزن و کیفیت محصول اثرات سوء دارد. برخی از عوامل مؤثر در کاهش میزان بذر برداشت شده با کمباین بدین شرح است:

دمای هوا
تراکم بوته‌ها
رطوبت دانه‌ها
خصوصیات ژنتیکی گیاه
کیفیت کمباین
تجربه راننده